4-2-2) حق‌طلبی زهرا(س) در دفاع از رسالت و ولایت
قبلاً گذشت که برخی از روایات، حضرت فاطمه(س) را شبیه‌ترین مردم به رسول خدا(ص) وصف کرده‌اند؛ آیا این شباهت در صفات ظاهری مانند رنگ، قیافه و سایر مشخصات ظاهری بوده است؟ که قطعاً چنین نیست. بلکه مراد از این شباهت، اشتراک در صفات انسانی و خصوصیات ایمانی مانند راستگویی، ترس از خدا، شوق به عبادت، داشتن تعهد انسانی و مسئولیت‌پذیری بوده است. یکی از وجوه شباهت حضرت فاطمه(س) با رسول خدا(ص) به مجاهدت‌های حضرت زهرا(س) در دفاع از حق و حقیقت بازمی‌گـردد کـه ایـن موضوع در دوره‌های مختلف زندگانی آن حضرت جلوه‌گر است؛ به طوری که می‌توان نمونه‌هایی از این مجاهدت‌ها را در دوران رسالت و پس از آن برشمرد.

1-4-2-2) حق طلبی در دوران رسالت
در این دوران- به ویژه پس از وفات حضرت خدیجه- حضرت زهرا(س) مراقب پدر بزرگوارش بوده و در شناخت توطئه‌های دشمنان و خنثی کردن آن‌ها تلاش می‌نمود. آن حضرت خود نقل می‌کند که: «در نوبتی مشرکان قریش در حجر اسماعیل گردآمده و با هم قرار گذاشتند که با آمدن محمد(ص) هر کدام ضربه‌ای به او وارد ساخته و حضرت را از بین ببرند. حضرت فاطمه(س) از ماجرا خبردار شده و به پدر وارد گردید و عرض کرد: ای پدر مشرکان قریش علیه شما در حجر جمع شده‌اند. رسول خدا(ص) فرمود: دخترم تو در خانه باش، سپس خارج شد و به مسجدالحرام رفت و مشرکان با دیدن رسول خدا(ص) سرهای خود را به زیر افکندند. رسول خدا(ص) مشتی ریگ به سوی آنان پرتاب کرده، فرمود: رویتان سیاه باد. راوی گوید: به احدی از آنان از آن ریگ اصابت نکرد مگر آن که در جنگ بدر هـلاک گردیـد» (حاکم نیشابوری، 1422ق: ج3، ص367).

طبق شواهد دیگر آن‌گاه که مشرکان صدماتی متوجه رسول خدا(ص) می‌کردند، حضرت فاطمه(س) با دستان کوچک خود خاک‌ها و حتی خون را از چهرة مبارک پدر می‌زدود(ابن سعد، 1418ق: ج2، ص36؛ شلبی، 1409ق: ص11 و221 به نقل از ابن حنبل). حضرت زهرا(س) به همین ترتیب در شعب ابی طالب همراه پدر بوده و در مشکلات این دوره از رسالت، شریک رسول خدا(ص) گردید. در سن 8 سالگی در شمار مهاجران قرار گرفت، در بسیاری از جنگ‌ها از جمله جنگ بدر و احد حضور یافته به یاری مجروحان شتافت[14] و نهایتاً در دفاع از رسالت خصوصاً مراقبت از پدر بزرگوارش چنان تلاشی از خود به نمایش گذاشت که مفتخر به دریافت کنیه «ام ابیها» گردید (نک: هنداوی، 1423ق: صص40-33؛ مکی، 1424ق: ص23).

2-4-2-2)حق طلبی زهرا(س) پس از رسول خدا(ص)
پس از رحلت رسول خدا(ص) دوران سختی برای حضرت فاطمه(س) فرا رسید. از دست دادن پدر از یک طرف و وقوع ظلم‌هایی به او و علی(ع) از طرف دیگر، فشارهای متعددی را متوجه زهرا(س) ساخت. معهذا آن حضرت دمی از حق طلبی جهت احقاق حقوق مادی و معنوی خویش خصوصاً دفاع از حریم ولایت دست نکشید. روایات متعددی وارد شده که آن حضرت به دلیل غصب فدک، نسبت به ابوبکر غضبناک شده و از او فاصله گرفت و از تکلم با خلیفه خودداری می‌کرد تا آن که از دنیا رفت (بخاری، 1407ق: ج5، ص252؛ سیوطی، 1414ق: ص86). ابن اثیر در کتاب «منال الطالب» تصریح می‌کند که حضرت زهرا(س) جهت تظلم نسبت به ابوبکر دو خطبه ایراد نمود. یکی از خطبه‌ها به روایت زینب دختر علی(ع) چنین آغاز می‌شود: «ثم قالت انا فاطمة و ابی محمد اقولها عوداً علی بدء...» (نک: غیب غلامی، 1375: صص75-68 به نقل از منال الطالب و مراجع دیگر)

و نیز در جمع مهاجران و انصار، چنان خطابه‌ای القا فرمود که همگان به گریه افتادند. آن حضرت پس از حمد و ثنای الهی با این عبارات که: «الحمدالله علی ما انعم و له الشکر علی ما الهم و الثناء بما قدّم من عموم نعم ابتداءها و...» خطبه‌ای غرّا ایراد فرمود. در قسمتی از این خطبه شخص خلیفه را مورد خطاب قرار داده و فرمود: «ای پسر ابی قحافه آیا در کتاب خدا وارد شده است که تو می‌توانی از پدر خود ارث ببری و من نمی‌توانم، قطعاً سخنی افترا گونه گفته‌ای. آیا به عمد کتاب خدا را ترک کرده و دستورات آن را پشت گوش انداخته‌اید که می‌فرماید: «و ورث سلیمان داود» یا حضرت زکریا از خداوند فرزندی طلبید که از او و آل یعقوب ارث برد؟ و...» (نک: معاش، 1424ق: ص137؛ بیومی مهران، 1990م: ص139).

همچنین جهت دفاع از حریم ولایت آن حضرت، شب‌ها با انصار ملاقات کرده و اخبار بیعت مردم با علی(ع) را (در غدیر خم) بازگو می‌کرد. انصار می‌گفتند: اگر قبل از بیعت با ابوبکر می‌دانستیم از بیعت با او خودداری می‌کردیم. علی(ع) می‌فرمود: آیا توقع داشتید که بدن رسول خدا(ص) را بر زمین گذاشته و دعوی خلافت راه اندازیم؟ و حضرت زهرا(س) در تأیید علی(ع) می‌فرمود که: ابوالحسن جز همان کاری که شایسته بود کاری انجام نداد و این قوم هم کاری انجام دادند که خدا به حساب آنان خواهد رسید (بیومی مهران،1990م: ص135).

به هر حال مظاهر حق‌خواهی حضرت فاطمه(س) فراوان‌تر از آن است که در جملات و عبارات محدودی بیان گردد. بلکه این مقال خود تحقیق و مجال وسیع‌تری را می‌طلبد که امید است توفیق آن فراهم آید.

5-2-2) شکوه و جلال فاطمه(س) در قیامت
روایات متعددی در دست است که از شکوه و جلال حضرت فاطمه(س) در قیامت خبر می‌دهد. این روایات از طرفی بیانگر مقام و منزلت حضرت فاطمه(س) نزد خداوند است، از طرف دیگر قدرت معنوی آن حضرت را در مقابل آحاد خلائق در روز محشر نشان می‌دهد به ویژه آن که با وجود حضرت زهرا(س) نوعی صف‌بندی بین محبان و مبغضان آن بزرگوار نیز به وجود می‌آید. محب الدین طبری از ابوایوب انصاری آورده است که رسول خدا(ص) فرمود: «زمانی که قیامت برپا می‌شود منادی از عرش خداوند ندا می‌کند که: ای اهل محشر سرهای خود را فرو بیاورید و چشم‌ها را ببندید که فـاطمه دختر محمـد(ص) بر صـراط می‌گذرد. پس فاطمه در حـالی که هفتـاد هـزار کنیز از حورالعین او را همراهی می‌کنند، مثل بـرق درخشنـده از صراط عبور می‌کنند» (هـاشمـی، 1376: ص261 بـه نـقـل از ذخـائر‌العقبی، الصـواعق‌المـحرقه، نورالابصار و...).

حدیث یاد شده با تعابیر متفاوت اما مضمون کاملاً یکسان در مدارک معتبر اهل سنت وارد شده است. حاکم نیشابوری این حدیث را از قول علی(ع) و او از پیامبر(ص) چنین نقل کرده که: «اذا کان یوم القیامة قیل یا اهل الجمع غضوا ابصارکم و تمرّ فاطمة بنت رسول الله(ص) فتمر و علیها ریطتان خضراوان» وی سپس توضیح می‌دهد که این حدیث «صحیح الاسناد» است؛ اما بخاری و مسلم از ذکر آن خودداری ‌کرده‌اند (حاکم نیشابوری، 1422ق: ج3، ص371 و نیز نک: ابن المغازلی، 1427ق: صص420-418؛ جزری؛ 1409ق: ج6، ص225؛ سیوطی، 1414ق: صص129، 131و 135؛ نیز نک: بیومی مهران، 1990م: ص159) اما فلسفه این شکوه و جلال چیست که در روز قیامت تجلی پیدا می‌کند؟ در برخی از روایات آمده است که در آن روز حضرت فاطمه(س) در حالی که پیراهن آغشته به خون فرزندش حسین بن علی(ع) را به دست دارد خدای جبار را به داوری و قضاوت بین او وقاتلان فرزندش فرا می‌خواند و نیز از خداوند شفاعت دوستداران و گریه‌کنندگان بر حسین(ع) را طلب می‌کند (هاشمی، 1376: ص262 به نقل از منابع متعدد از جمله اسد الغابه، کفایة الطالب، میزان الاعتدال و ...). نیز مطابق این روایات همگان تأویل این سخن پیامبر(ص) را که خطاب به فاطمه(س) فرمود: «ان الله یغضب لغضبک و یرضی لرضاک» (سیوطی، 1414ق: ص176)، به عیان خواهند دید. در این روایات همچنین بر همراهی فاطمه زهرا(س) در ورود به بهشت با رسول خدا(ص)، علی و حسنین- به عنوان نخستین بهشتیان- تأکید شده و برخی نیز حاوی بشارت برای شیعیان است. در حدیثی علی(ع) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) به من خبر داد که نخستین کسانی که به بهشت پا می‌گذارند من، فاطمه، حسن و حسین (علیهم السلام) خواهیم بود. من گفتم: پس تکلیف دوست‌داران ما چه می‌شود و حضرت فرمود: آنان به دنبال شما خواهند بود (همان، صص167؛ 118) و نیز علی(ع) از رسول خدا(ص) نقل کرده که آن حضرت فرمود: در بهشت درجه‌ای است که در آن «وسیله» صدا زده می‌شود و آن گاه که از خدا دعا و مسئلت می‌کنید به واسطة من «وسیله» را طلب کنید. اصحاب سؤال کردند که یا رسول خدا(ص) چه کسانی با تو (و در آن درجه همراه شما) هستند و حضرت فرمود: «علی، فاطمه، حسن و حسین» (همان، ص167 به رقم 168).

3) نتیجه‌گیری
1- سیمای حضرت زهرا(س) از طریق تحلیل آیات قرآن و بهره‌گیری از روایات تفسیری و غیرتفسیری که در منابع معتبر حدیثی، تفسیری، سیره و تاریخ اهل سنت وارد شده، به نحو جامع قابل بررسی و شناخت است.

2- براساس آیات قرآن و روایات پیامبر(ص)، فاطمه زهرا(س) از جهات گوناگون از جمله: ارادة الهی در چگونگی خلقت وی، برخورداری از تربیت مستقیم پیامبر(ص)، توفیق همسری با علی(ع) و در نتیجه بقای نسل پیامبر به واسطه او، رسیدن به مقام «ام ابیها»- که بیانگر همراهی با پیامبر(ص) است- برخورداری از شرافت مادری نسبت به حجت‌های الهی و ...، شخصیتی برگزیده و مؤید به توفیق الهی بوده است.

3- حضرت زهرا(س) محور اهل بیت پیامبر(ص)، محبوب‌ترین انسان نزد رسول خدا(ص)، سرور بانوان دو عالم، معصوم از هر لغزش و خطا، معیاری در تجلی رضا و خشم الهی، تجسم تقوی و معنویت، الگوی شایسته‌ای جهت کمال انسان در دنیا و وسیله‌ای مشفق برای شفاعت و نجات مومنان در عالم آخرت به شمار می‌رود.

فهرست منابع

× قرآن کریم

× ابن ابی الحدید، عزالدین: «شرح نهج البلاغه»، بیروت، داراحیاء الکتب العربیه، 1378ق.

× ابن المغازلی، علی بن محمد جلّابی: «مناقب اهل البیت»، تهران، المجمع العالمی لتقریب بین المذاهب الاسلامیه، 1427ق.

× ابن حنبل، احمد: «المسند»، بیروت، بیت الافکار الدولیه، 2005م.

× ابن حنبل، احمد: «فضائل اهل البیت من...»، به تحقیق محمد کاظم محمودی، تهران، انتشارات مجمع التقریب المذاهب، 1429ق.

× ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع: «الطبقات الکبری»، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

× ابن شاهین، ابوحفض عمر بن احمد: «فضائل فاطمة الزهراء»، بیروت، دارالکتاب الاسلامی، 1412ق.

× ابن هشام، محمد: «السیرة النبویه»، بیروت، دارالقلم، بی‌تا.

× آلوسی، سید محمود: «روح المعانی فی تفسیر القرآن و السبع المثانی»، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

× بخاری، محمد بن اسماعیل: «الصحیح»، بیروت، دارلقلم، 1407ق.

× بشوی، محمد یعقوب: «شخصیت حضرت زهرا(س) در قرآن از منظر اهل سنت»، بوستان کتاب، 1386.

× بیضاوی، ابوسعید عبدالله‌بن‌عمر: «انوارالتنزیل و اسرارالتاویل»، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق.

× بیومی مهران، محمد: «السیدة فاطمة الزهراء»، بیروت، دارالنهضة العربیه، 1990م.

× ترمذی، محمد بن عیسی: «السنن»، به تحقیق احمد محمد شاکر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1408ق.

× ثعالبی، عبدالرحمن بن خلوف: «الجواهر الحسان»، بیروت، المکتب العصریه، 1417ق.

× جزری، عزالدین ابن اثیر: «اسد الغابة فی معرفة الصحابه»، بیروت، دارالکفر، 1409ق.

× حاکم حسکانی، عبیدالله بن عبدالله: «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی...»، بیروت، موسسة الاعلمی، 1393ق.

× حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله: «المستدرک علی الصحیحین»، بیروت، دارالفکر، 1422ق.

× حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله: «مـعرفة علوم الـحدیث»، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1977م.

× حسینی شیرازی، سید صادق: «فاطمة الزهراء فی القرآن»، بیروت، موسسة الفکر الاسلامی، 1411ق.

× خازن، علاء‌الدین علی‌بن محمد «لباب التأویل»، (مشهور به تفسیر خازن)، بیرو.ت، دارالکتب‌العلمیه، 1415ق.

× خویی، سید ابوالقاسم: «البیان فی تفسیر القرآن»، بیروت، دارالزهرا، 1408ق.

× دمشقی، اسماعیل بن کثیر: «تفسیر القرآن العظیم»، بیروت، دارالمعرفة، 1409ق.

× راغب اصفهانی، حسین بن محمد: «المفردات فی غریب القرآن»، انتشارات مرتضوی، 1362.

× رشید رضا، سید محمد و شیخ محمد عبده: «تفسیر القرآن الحکیم»، مشهور به تفسیر المنار، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

× زرقانی، محمد عبدالعظیم: «مناهل العرفان فی علوم القرآن»، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

× زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله: «البرهان فی علوم القرآن»، بیروت، دارالمعرفة، 1391ق.

× زمخشری، محمود بن عمر: «الکشاف عن...»، بیروت، دارالکتاب العربی. 1407ق.

× سجادی، رضیه سادات: «نقد اخبار ازدواج مجدد امام علی(ع) در زمان پیامبر»، مقالات و بررسی‌ها، شماره74، 1382.

× سیوطی، جلال الدین: «الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور»، بیروت، دارالفکر، 1993م.

× سیوطی، جلال‌الدین: «مسند فاطمه الزهرا و ماورد فی فضلها»، بیروت، دار ابن‌حزم، 1414ق.

× شرف الدین، سید عبدالحسین: «سخنی شیوا در برتری حضرت زهراء»، به ترجمة محمد رضا مهری، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1383.

× شلبی، محمود: «حیاة فاطمه علیها السلام»، بیروت، دارالجیل، 1409ق.

× شوکانی، محمد بن علی: «فتح القدیر الجامع...»، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.

× طباطبائی، سید محمد حسین: «المیزان فی تفسیر القرآن»، بیروت، موسسة الاعلمی، 1394ق.

× طباطبائی، سید محمد حسین: «قرآن در اسلام»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1353.

× طبرسی، فضل بن حسن: «مجمع البیان لعلوم القرآن»، بیروت، دارالمعرفة، 1408ق.

× طبری، محمد بن جریر: «جامع البیان عن تأویل آی القرآن»، بیروت، دارالمعرفه، 1988م.

× طوسی، محمد بن حسن: «التبیان الجامع لعلوم القرآن»، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.

× عثمان محمد، عبدالزهرا: «الزهراء فاطمة بنت محمد»، بیروت، دارالفردوس، چ2، 1410ق.

× عسقلانی، ابن حجر: احمد بن علی: «تهذیب التهذیب»، بیروت، دارالفکر، 1404ق.

× العک، خالدبن عبدالرحمن: «اصول التفسیر و قواعده»، بیروت، دارالنفائس، 1414ق.

× علی الصغیر، محمد حسین: «المبادی العامة لتفسیر القرآن الکریم»، بیروت، دارالمورخ العربی، 1420ق.

× غیب غلامی، حسین: «احراق بیت فاطمة فی الکتب المعتبرة عند اهل السنة»،بی‌جا، مطبعة الهادی، 1375.

× فخر رازی، محمدبن عمر: «مفاتیح الغیب»، بیروت، دارالمعرفة، 1413ق.

× فراء بغوی، حسین بن مسعود: «معالم التنزیل»، بیروت، دارالمعرفه، 1415ق.

× کلینی، محمد بن یعقوب: «الکافی»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1363.

× مجلسی، محمد باقر: «بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار»، بیروت، موسسة الوفا، 1403ق.

× مراغی، احمد مصطفی: «تفسیر المراغی»، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

× معارف، مجید: «مباحثی در تاریخ و علوم قرآنی»، تهران، انتشارات نبأ، 1382.

× معاش، کمال: «فاطمة بین النبوة و الامامه»، بیروت، دارالعلوم، 1424ق.

× معرفت، محمد هادی: «التفسیر الاثری الجامع»، قم، موسسة التمهید، 1425ق.

× مکارم شیرازی و همکاران: «تفسیر نمونه»، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1374.

× مکی، سید ساجد: «خصائص الزهراء»، بیروت، دارالولاء، 1424ق.

× مهدوی راد، محمد علی: «آفاق تفسیر»، تهران، نشر هستی نما، 1382.

× نسایی، احمد بن شعیب: «خصائص امیرالمومنین...»، قم، دارالثقلین، 1419ق.

× نسفی، عبدالله بن احمد، «مدارک التنزیل و حقایق التأویل»، بیروت، دارالنفائس، 1416ق.

× نیشابوری، محمد بن مسلم: «الجامع الصحیح»، به تصحیح فواد عبدالباقی، بیروت، بی‌نا، 1374ق.

× نیشابوری، نظام الدین: «غرائب القرآن و رغائب الفرقان»، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.

× هاشمی، سید مهدی: «فاطمه زهرا در کلام اهل سنت»، قم، انتشارات حر، 1376.

× هنداوی، شیخ محمد: «فاطمة الزهراء شخصیتها، ظلامتها»، بیروت، موسسة العارف للمطبوعات، 1423ق.

پی نوشتها:

[1]. دکترای علوم قرآن و حدیث؛ استاد دانشکدة الهیات دانشگاه تهران

[2]. نک. «جامع البیان» طبری، «الدرّ المنثور» سیوطی، «تفسیر القرآن العظیم» ابن کثیر دمشقی و مجموعه‌ای از این روایات در کتاب «شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الایات النازلة فی اهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم» از عبیدالله بن عبدالله معروف به حاکم حسکانی از علمای قرن پنجم هجری.

[3] . ر.ک. ابن سعد، 1417ق: ج8، صص25-16؛ جزری، 1409ق: ج3، صص226-220.

[4] . نک. «فضائل فاطمة الزهراء» تالیف ابوحفص عمر بن احمد معروف به ابن شاهین(385م).

[5] . نک. «احمد بن حنبل، 2005م: ج6، ص283 با عنوان مسند فاطمة بنت رسول الله و نیز همین عنوان درّ الجامع الکبیر» (قسم الافعال) از سیوطی که مستقلاً نیز با عنوان مسند فاطمة الزهراء و ما ورد فی فضلها به تحقیق فوّ از احمد زمرلی به طبع رسیده است و مشتمل بر 284 حدیث درباره حضرت فاطمه است.

[6] . به گفتة ابن حجر عسقلانی مناقب حضرت زهرا جداً بسیار زیاد است (همو، 1404ق: ج12، ص469) اما در این مقاله صرفاً به ذکر ده فضیلت از حضرت فاطمه(س) پرداخته شده که تعدادی ریشة مستقیم قرآنی داشته و تعدادی از نصوص رسول خدا(ص) دربارة ایشان است.

[7] . در مورد حجیت قول و فعل امامان شیعه از جمله روایات تفسیری آنان دلائل مهمی در قرآن و روایات وجود دارد از جمله می‌توان به آیه 79 سوره واقعه و آیه 31 سوره احزاب اشاره کرد (طباطبائی، 1394: ج19،ص137). از جهت روایات نیز حدیث ثقلین که از جمله روایات متواتر و قطعی الصدور است (مجلسی، 1403ق: ج23، ص166-105؛ خویی، 1408ق: ص499) بر حجیت قول و فعل اهل بیت(ع) دلالت می‌کند (تفضیل حجیت را نک. طباطبایی، 1353: ص53؛ معارف، 1382: ص232).

[8] . جهت اطلاع بیشتر از آیاتی که در خصوص حضرت زهرا(س) نازل شده و یا حضرت فاطمه(س) یکی از مصادیق آن به شمار می‌رود نک. (حسینی شیرازی، 1411ق».

[9] . رجس در آیات قرآن به هر دو معنای مادی مانند: «...او لحم خنزیر فانه رجس» (انعام، 145) و معنوی مانند آیات: «اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً الی رجسهم و ماتوا و هم کافرون» (توبه، 125) و نیز «...کذلک یجعل الله الرجس علی الذین لایومنون» (انعام، 125) به کار رفته و در آیه تطهیر مراد از «رجس» پلیدی‌های معنوی و غیرمادی است. زیرا پاک شدن از آلودگی‌های ظاهری دنیا نیاز به ارادة خاصی از جانب خدا ندارد و مومنان قادر به تحقق آن هستند.

[10] . مباهله در اصطلاح دینی به معنای نفرین کردن دو نفر به یکدیگر است. به این ترتیب که افرادی که درباره یک مسأله مهم مذهبی با هم گفت‌وگو دارند در یک جا جمع شوند و به درگاه خداوند تضرع کنند و از او بخواهند که دروغگو را رسوا سازد و مجازات کند (مکارم شیرازی، 1374: ج2، ص438).

[11] . این نذر با راهنمایی رسول خدا(ص) صورت پذیرفت (آلوسی، 1405ق: ذیل سوره انسان).

[12] . تفصیل را نک: معاش، 1424ق: ص149 به نقل از «الامامة و السیاسة» ابن قتیبه دینوری

[13] . زرارة بن اعین از امام صادق(ع) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «تسبیح فاطمة الزهراء من الذکر الکثیر الذی قال الله عزوجل: «اذکروا الله ذکراً کثیراً» (نک. کلینی، 1363: ج2، ص500).

[14] . ابن سعد در کتاب «الطبقات الکبری» به تفضیل مراقبت حضرت زهرا(س) و علی(ع) از پیامبر(ص) را- خصوصاً در بستن جراحات آن حضرت- گزارش کرده است (ابن سعد، 1417ق: ج2، ص37).